Surtseyjarleiðangur Náttúrufræðistofnunar 2025

Gera má ráð fyrir að einhverjar tegundir hverfi af eyjunni á næstu árum, þar á meðal stinnastör. Hún fannst fyrst árið 2015 og hefur að nokkru leyti breiðst út frá upphaflegum fundarstað en virðist nú eiga undir högg að sækja. Stinnastörin tapar samkeppninni við grastegundir sem eru í mikilli sókn og haldist aðstæður óbreyttar má gera ráð fyrir að hún hverfi af eyjunni innan örfárra ára.

Áhersla var lögð á að kortleggja útbreiðslu krækilyngs á eynni en verkið var seinlegt vegna mikils fjölda plantna. Krækilyng fannst fyrst á Surtsey árið 1993, eða fyrir 32 árum, og voru fyrstu fundarstaðir í Surtungi og á sunnanverðri eynni, meðal annars í grennd við veðurstöðina. Þar vex krækilyng nú mjög þétt og voru sumar plönturnar, líklega þær elstu, yfir 3 m að þvermáli. Ber voru á mörgum krækilyngsplöntum, þó yfirleitt í litlu magni, enda virtust fuglar hafa gætt sér á þeim flestum. Plönturnar báru greinileg merki um nokkurn atgang við berjatínsluna og mátti sjá berjabláan máfaskít til sönnunar um hverjir höfðu staðið að verki. 

Fuglar

Alls urpu tólf fuglategundir á Surtsey þetta sumarið, sem telst með meira móti. Til samanburðar hefur mest verið staðfest varp fjórtán tegunda á einu sumri, árið 2009. Óvenjulegt tækifæri gafst til að kanna fuglalíf í lok maímánaðar þegar farið var í eyna vegna viðhalds á rannsóknaskálanum. Með í för var fuglafræðingur frá Náttúrufræðistofnun sem framkvæmdi talningar á mófuglum, skoðaði fuglalíf um alla eyna og mat viðkomu í máfavarpinu. 

Í maí var máfavarp í fullum gangi og ungar ýmist klaktir eða í hreiðrum. Við mat á viðkomu að kvöldi töldust 167 svartbakar, 98 sílamáfar og 45 silfurmáfar í máfavarpinu. Einnig voru svartbakar með varp á tanganum og með hraunbrúninni austanmegin á eynni. Í júlí töldust 15 svartbakshreiður á tanganum. 

Árleg hreiðurtalning við vöktunarreiti í máfavarpinu í júlí benti til fækkunar í varpi máfa samanborið við fyrri ár. 

Grágæs var á hreiðri í miðju máfavarpinu í maí með sex egg undir sér. Í júlí sást ekki til gæsarinnar en greinileg ummerki eftir hana voru enn sýnileg í varpinu. Hrafnapar með tvo meðalstóra unga var í laupi í suðvestanverðum Surtungi í maí. Í júlí sáust fjórir hrafnar á flugi við gíginn og virðast ungarnir tveir sem sáust í maí því hafa komist á legg. Æðarpar sást á sundi við tangann og þótti líklegt að það hefði orpið þótt hreiður hafi ekki fundist þá. Í júlí fundust hins vegar tvö hreiður með dúni í á tanganum sem staðfestir varp æðarfugls í ár. 

Af smærri spörfuglum var fjöldi maríuerlupara metinn 5–10, þúfutittlingspara um 10 og snjótittlingspara þrjú, samkvæmt mati í maí. Það er heldur færri snjótittlingspör en oft áður. Talning í júlí benti til þess að bæði maríuerlur og þúfutittlingar væru heldur færri þá en í maí. 

Heiðlóupar hélt til við veðurstöðina í júlí og sýndi varpatferli. Hreiðrið fannst loks í melgresisþúfu og í því voru fjögur egg. Þetta er í annað sinn sem heiðlóa verpur á eynni, hitt skiptið var árið 2009. 

Rannsóknaleiðangur jarðfræðinga 

Vaktaskipti í eynni urðu þann 15. júlí þegar Björgunarfélag Vestmannaeyja flutti hóp jarðfræðinga til Surtseyjar og ferjaði líffræðinga til Heimaeyjar. Í jarðfræðileiðangrinum voru tveir jarðfræðingar, einn gróðurvistfræðingur og einn mælingaverkfræðingur frá Náttúrufræðistofnun, einn jarðfræðingur frá Náttúrufræðistofnun og Rannsóknasetri Háskóla Íslands á Breiðdalsvík, tveir hellarannsóknamenn frá Hellarannsóknafélagi Íslands, einn landfræðingur frá Landbúnaðarháskóla Íslands og ein listakona. Svæðissérfræðingur Náttúruverndarstofnunar dvaldi áfram á eynni og vann með hópnum að ýmsum verkefnum.

Jarðhitamælingar

Jarðhiti í Surtsey hefur verið mældur reglulega frá árinu 1969. Mældur er yfirborðshiti  í sprungum í Austur- og Vesturbunka . Jarðhitamælingarnar gengu vel og tókst að mæla allar helstu sprungur í báðum bunkum af talsverðri nákvæmni. Nokkur svæði, sem hafa verið kaldari undanfarin ár, reyndust nú heitari en áður. Hæsti hiti mældist 97,8°C, austarlega í Vesturbunka, líkt og síðustu ár. Í Austurbunka mældist hiti enn vel yfir 80°C á nokkrum stöðum og var hæstur næst vitahúsinu, 91,3°C.

Hellarannsóknir

Sex hellar voru kannaðir í leiðangrinum og gerðar þrívíddarmyndir af þeim öllum. Hellirinn SUR-01 er austast á eynni, var áður mældur 2023 en var nú endurmældur frá niðurfalli að sjó. Hann mælist nú um fjórum metrum styttri en áður og til viðbótar eru 2,6 metrar með sprungum í berginu. Talið er líklegt að sá hluti brotni niður í næsta stórsjó. Hellarnir SUR-04, SUR-05, SUR-06, SUR-07 og SUR-10, eru allir í tengslum við vestasta gíginn, Surtung. Í fyrsta sinn var sigið í SUR-05, sem reyndist 19,5 metra djúpur. Þrívíddarmæling var gerð á göngum milli hellanna SUR-05 og SUR-10. Þau liggja á um 15 metra dýpi og eru afar þröng en lofthæð nær þó allt að 10 metrum á köflum. Í SUR-10 fannst afhellir með miklum útfellingum sem glitra líkt og jólasnjór. Hætt var við könnun á helli sem liggur um gíginn Stromp, SUR-08, þar sem fýlsungi var í hreiðri í hellisopinu.

Myndmælingar

Alls voru settir niður 13 viðmiðunarpunktar og mældir með GNSS-tækni. Veður gerði drónaflugi nokkuð erfitt fyrir en þegar skyggni og vindur leyfðu var flogið og eyjan mynduð með góðum árangri. Þrátt fyrir talsverðan vind stóð en Matrice 300-dróninn sig vel í krefjandi aðstæðum. Teknar voru um 1800 myndir fyrir réttmyndatöku, auk skámynda af eyjunni og Surtungi. Þá voru teknar myndir af steingerðu fótsporunum og tankinum á norðurtanganum.

Jarðmyndanir

Tangi Surtseyjar tekur sífelldum breytingum og hin síðari ár hefur hann bæði mjókkað og styst. Nyrsti oddi hans er nú orðinn að sandrifi sem sjór flæðir yfir. Malarkambur úr hnullungagrjóti, allt að fjögurra metra hár, ver að hluta innri hluta tangans, en sjór hefur gengið yfir kambinn að vestanverðu og sandur kaffært fjörugróður. 

Á vestanverðum tanganum mátti enn og aftur sjá hraunið sem rann úr gígnum Strompi í janúar 1967, en það hraun hefur lengst af verið hulið strandseti. Líkur eru á að tanginn muni halda áfram að rýrna á komandi árum og eigi skamman líftíma í núverandi mynd. 

Mikið vatns- og vindrof er  á óharðnaðri gjósku sem liggur utan í Austurbunka. Þar hafa myndast djúpir skorningar eða gil þar sem sjá má inn í móbergskjarna eyjarinnar. 

Niðurföll undir Vesturbunka, á mörkum móbergs og hraunbreiðunnar norðan við Surtung, sem fyrst vöktu eftirtekt í leiðangri jarðfræðinga sumarið 2019, eru enn sýnileg. Þau voru þau mynduð og hnitmerkt í leiðangrinum.

Hitamælingar í borholum

Í maí voru gerðar hitamælingar í borholum SE-01 og SE-03. Hæsti hiti mældist 133°C í SE-03 og um 120°C í SE-01. Báðar holurnar eru farnar að grynnast vegna hruns og útfellinga. Hola SE-01 var boruð 1979 og var þá 181 metra djúp en mælirinn komst ekki neðar en 168 metra og í holu SE-03 frá 2017 sem var skáboruð í samtals 354 metra fór hann ekki neðar en 308,5 metra. 

Viðhald á veðurstöð 

Veðurstöðin í Surtsey fékk yfirhalningu í maíleiðangri. Hitamælir var kvarðaður (skekkja +0,2°C) og einnig rakaskynjari (skekkja 10%), auk þess sem skipt var um skráningartæki og loftvog. Sólgeislunarmælir var tekinn niður vegna bilunar. Ný, hreyfanleg myndavél var sett upp ofarlega á mastrinu og stillt á máfavarpið. Í júlí var svo skipt um símtæki í stöðinni.

Önnur verkefni

Tvær listakonur tóku þátt í leiðöngrunum. Anna Líndal safnaði efni fyrir rannsókn á niðurbroti tanksins á tanganum og Þorgerður Ólafsdóttir ljósmyndaði eyna með 360° vél, skráði gönguferðir og tíndi rusl af tanganum. Ragnheiður Björk Sigurðardóttir, svæðissérfræðingur Náttúruverndarstofnunar, stóð vaktina með báðum rannsóknahópum í júlí og aðstoðaði við hin ýmsu verkefni á meðan leiðöngrunum stóð. Jafnframt stýrði Ragnheiður í maíleiðangri hreinsun og flutningi á rusli sem safnast hefur í og við Pálsbæ síðustu ár.

Háhyrningar sáust oft við strendur Surtseyjar á meðan leiðöngrum stóð og selir voru við tangann. Þá lónuðu skemmtiferðaskip og smærri bátar oft á tíðum við eyna.